تکنیک HAZOP یا تجزیه و تحلیل خطر و عملکرد
تکنیک HAZOP یا خطر و عملکرد، مخفف Hazard and Operability است و آن را به‌عنوان یک رویکرد سیستماتیک برای تعیین مشکلات احتمالی در صنایع شیمیایی، دارویی، نفت، گاز و هسته‌ای طراحی کردند. این سیستم را به‌عنوان مطالعه یا تجزیه‌وتحلیل HAZOP نیز معرفی کرده‌اند و یک زیرمجموعه از تکنیک PHA یا تجزیه‌وتحلیل خطر فرایند در استاندارد OSHA می‌شناسند.
شناسایی انواع تکنیک‌های کنترل ریسک به شما در ساخت و اداره مجموعه‌ای موفق کمک می‌کند. برای بررسی اجمالی تکنیک HAZOP در ادامه با ما همراه باشید.
تاریخچه HAZOP
اولین بار این تکنیک را در سال ۱۹۶۳ در واحد جداسازی واقع در شرکت Imperial Chemical Company یا ICC اجرا کردند. به مرور تکنیک‌های بیشتر و گسترده‌تری به این مطالعات اضافه کرده و تکنیک HAZOP را به شکل امروزی درآوردند.
معنی HAZOP چیست؟
تکنیک HAZOP را به‌عنوان نوعی مدیریت ریسک برای شناسایی، ارزیابی و کنترل مخاطرات در فرایندهای پیچیده می‌شناسیم. اغلب فرایندها، مواد شیمیایی بسیار خطرناکی را شامل می‌شوند که اگر از آنها به درستی پردازش و نگهداری نکنیم، می‌توانند صدمات قابل‌توجهی به کارگران و آسیب‌های زیادی به اموال و اعتبار شرکت وارد کنند. این سیستم به سازمان کمک می‌کند تا به موارد زیر رسیدگی کند:
- خطرات احتمالی در عملیات تجاری
- حوادث گذشته با احتمال عواقب فاجعه بار
- عوامل کنترل شده توسط انسان
- پیامدهای شکست اقدامات کنترلی اعمال شده
اهمیت تکنیک HAZOP برای صنایع متعدد
HAZOP را به‌عنوان یک رویکرد ارزیابی ریسک طراحی کردند و اکنون آن را به‌عنوان استاندارد صنعت می‌شناسیم. به کمک این روش ساختاریافته می‌توانید هرگونه انحراف احتمالی را تجزیه‌وتحلیل کنید و به شما کمک می‌کند تا:
- به طور فعال خطرات را شناسایی و در مراحل اولیه طراحی پروژه‌ها جهت کاهش ریسک اقدام کنید.
- متوجه خطرات در طول اصلاح فرایندهای جاری شوید و ببینید که چگونه ممکن است انحراف از هدف طراحی رخ دهد.
- بررسی کنید که چگونه سیستم‌ها از اهداف تجاری که خطری برای پرسنل و عملیات ایجاد می‌کنند انحراف دارند.
مفاهیم HAZID، HAZOP و ارزیابی ریسک چیست؟
در حالی که هدف ارزیابی ریسک، HAZID و HAZOP همگی کشف خطرات ایمنی در محل کار است، تفاوت‌هایی وجود دارد.
تکنیک HAZOP
HAZOP به طور بالقوه وقت گیر است؛ زیرا شامل بررسی دقیق فرایندهای پیچیده جدید طراحی شده یا از قبل ایجاد شده به منظور کشف خطرات بالقوه و انحرافات از هدف اصلی طراحی است. شما می‌توانید از تکنیک HAZOP هنگام شناسایی خطرات در طراحی عملیات یا موارد زیر استفاده کنید:
- سناریوها یا انحرافات متعدد را برای مطالعه شناسایی کنید.
- نقاط ایمنی و بهبود حیاتی را برای سیستم‌ها یا فرایندهای خود تعیین کنید.
- اقداماتی را برای خطرات فوری تعیین کنید و به مسئول مربوطه اطلاع دهید.
ارزیابی ریسک
ارزیابی ریسک اصطلاحی است که برای فرایند شناسایی ریسک‌ها، تعیین شدت تاثیر آنها و ارائه کنترل‌هایی برای حذف یا کاهش خطرات شناسایی شده به کار می‌برند. برای شناسایی خطرات و تعیین رتبه ریسک آنها، از این الگوی ارزیابی ریسک استفاده کنید. این الگو برای ثبت یافته‌ها و ارائه برخی جزئیات در مورد کاربردی‌ترین اقدامات کنترلی که می‌توانند برای کاهش یا حذف خطرات کشف شده استفاده شوند، به شما کمک می‌کند.
تکنیک HAZID
HAZID مخفف Hazard Identification، فرایند شناسایی پیشگیرانه خطراتی است که می‌تواند افراد، اموال و محیط را در مراحل اولیه یک پروژه تحت تاثیر قرار دهد. از این الگوی برای شناسایی و مستندسازی منابع احتمالی آسیب یک منطقه خاص استفاده می‌کنند و به اجرای اقدامات اصلاحی کافی برای اطمینان از سلامت و ایمنی همه کارکنان کمک می‌کند.
روند پیاده‌سازی تکنیک HAZOP
از آن‌جایی‌که تکنیک HAZOP بررسی دقیق فرایندهای پیچیده مربوط به جابجایی و فرآوری موادی را انجام می‌دهد که در صورت عدم نگهداری و رسیدگی مناسب می‌توانند به کارگران و ذی‌نفعان آسیب برسانند، مهم است که از مراحل زیر پیروی کنید:
۱-یک تیم HAZOP بسازید
یک تیم HAZOP چند رشته‌ای متشکل از رهبر تیم و اعضایی ایجاد کنید که می‌توانند با همکاری و ارائه دیدگاه‌های مختلف، بر اساس زمینه‌های تخصصی خود در تحقق منابع خطرات و انحرافات احتمالی از طراحی، همکاری کنند. نمونه‌ای از اعضای این تیم شامل مهندسان طراح، کسانی که با عملیات آشنا باشند و متخصصان ایمنی هستند.
۲-فرایندها، P&ID و گره‌های HAZOP را شناسایی کنید
هنگام شروع مطالعه HAZOP، مهم است که فرایندهای عملیات و نمودار ابزار دقیق (P&ID) را بشناسید و از تمام گره‌ها آگاهی داشته باشید. P&ID نقشه‌ها یا نمودارهایی هستند که نمایش بصری فرایندها، تجهیزات و کنترل‌های به هم پیوسته را در کارخانه فیزیکی ارائه می‌دهند.
گره‌های HAZOP بخش‌هایی از کل فرایند هستند که در آن تغییرات اتفاق می‌افتد و باید آنها را همراه با برگه‌های اطلاعات ایمنی مواد (MSDS) بررسی کنید تا بتوانید پارامترها را تعریف کرده و انحرافات را شناسایی کنید.
۳-پارامترها، انحرافات و کلمات راهنما را انتخاب کنید.
در طول بررسی گره‌ها، پارامترها یا محدودیت‌های عملیاتی ایمن را تعریف کنید تا بتوانید انحرافات و کلمات راهنما را انتخاب کنید. با استفاده از کلمات راهنما، خطرات محل کار را می‌توان به وضوح شناسایی کرد، زیرا آنها انحرافاتی هستند که فراتر از پارامترهای قابل‌قبول یا محدودیت‌های عملیاتی ایمن هستند.
۴-شناسایی کنترل‌ها و ایجاد نظارت بر ایمنی
استراتژی‌های کاهش یا حذف خطر مانند تکنیک HAZOP را باید برای حفظ ایمنی محل کار اعمال کنید. در طی فرایندهای تولید، نظارت نیز باید انجام دهید تا اطمینان حاصل کنید که رویه‌های ایمنی دنبال می‌شوند. نظارت تنها زمانی مؤثر است که آن را به طور منظم انجام دهید. مدیران می‌توانند بازرسی‌ها را برنامه‌ریزی کنند و از اینکه آیا بازرسی‌ها واقعاً به موقع و به طور منظم انجام می‌شوند یا خیر آگاه شوند.
ایجاد نظارت خودکار بر ایمنی از طریق سنسورها نیز امکان‌پذیر است. هر زمان که پارامترهای ایمنی دچار مشکل شد، سنسورها می‌توانند اعلان‌های خودکار را برای پرسنل موردنظر فعال کنند.
۵-ارتباط نتایج HAZOP و بهبود فرایندها
نتیجه تجزیه‌وتحلیل HAZOP را می‌توانید برای کمک به افزایش ایمنی در داخل کارخانه استفاده کنید؛ همچنین بهبود در شیوه‌ها و فرایندهای ایمنی را باید به طور مناسب به کارکنان ابلاغ کنید. تکنیک HAZOP زمان و منابع زیادی را برای تکمیل نیاز دارد، اما با پیروی از مراحل و استفاده از ابزارهایی که می‌توانند به تسریع روند، بدون به خطر انداختن کیفیت فرایند، کمک کنند، می‌توانید آن را به‌طور مؤثر تکمیل کرده و محل کار را ایمن و کارآمدتر کنید.
فازهای تجزیه‌وتحلیل
تجزیه‌وتحلیل HAZOP را توسط یک تیم باتجربه برای بررسی کامل فرایند برنامه‌ریزی شده یا موجود انجام می‌دهند. این بخش به شناسایی و ارزیابی خطرات سلامتی که ممکن است افراد را به خطر بیندازد یا مانع عملکرد کارآمد کسب و کار شود، کمک می‌کند. این سیستم را در چهار مرحله به شرح زیر اجرایی می‌کنند:
۱- فاز تعریف
مرحله تعریف معمولاً با انتخاب اولیه اعضای تیم ارزیابی ریسک آغاز می‌شود. پس از ایجاد تیم، آنها باید به وضوح مسئولیت‌های خود را تعریف کنند و محدوده ارزیابی خود از جمله مرزهای مطالعه، رابط‌های کلیدی و مفروضات را شناسایی کنند.
۲- مرحله آمادهسازی
در طول مرحله آمادهسازی تکنیک HAZOP، تیم باید داده‌ها و اطلاعات پشتیبان را برای برنامه‌ریزی مطالعه شناسایی و پیدا کند. آنها باید برنامه، جدول زمانی و قالب الگو را برای ثبت خروجی‌های مطالعه آماده کنند.
۳- مرحله امتحان
مرحله معاینه را با شناسایی تمام عناصر مانند مراحل سیستم یا فرایندی که باید بررسی شود آغاز کنید. تیم باید انحراف را با استفاده از کلمات راهنما در مورد هر عنصر طبقه‌بندی کرده و پیامدها و علل مشکلات را شناسایی کند. آنها باید حفاظت، فرایند شناسایی و مکانیسم‌های حمایتی را ایجاد کنند.
۴- مرحله مستندسازی و پیگیری
از مستندسازی و پیگیری از الگوهای HAZOP برای نهایی‌کردن گزارش‌های خروجی استفاده می‌کنند. این مرحله بررسی‌های ثبت‌شده، پیگیری برنامه‌های عملیاتی اجرا شده، و مطالعه مجدد قطعات سیستم در صورت لزوم را پوشش می‌دهد.
تفاوت HAZID و HAZOP
HAZID و HAZOP هر دو ابزارهای تجزیه‌وتحلیل ریسک هستند که در محیط کار مورداستفاده قرار می‌گیرند؛ اما رویه‌های جداگانه و اهداف متمایزی دارند. درک تفاوت بین این دو سیستم برای اطمینان از ایمنی عملیات در صنایع مختلف ضروری است. با استفاده از این روش‌ها، کسب‌وکارها می‌توانند ریسک‌های مرتبط با عملیات خود را کاهش دهند و نتایج کلی ایمنی را بهبود بخشند و در نهایت از کسب‌وکار، مردم، محل کار و محیط‌زیست در برابر پیامدهای فاجعه‌بار محافظت کنند.
HAZOP (مطالعه خطر و عملکرد) برای شناسایی ناهنجاری‌ها در محیط کار و مشخص‌کردن ریشه‌های آنها استفاده می‌شود و HAZID (شناسایی خطر) یک ابزار تجزیه‌وتحلیل ریسک عمومی است که برای هشدار به مدیریت دررابطه‌با هر گونه تهدید و خطر در محل کار طراحی شده است.
انواع HAZOP چیست؟
انواع HAZOP را به روش‌های مختلف و کاربردهای جداگانه‌ای دسته‌بندی می‌کنند. به‌عنوان‌مثال یک نوع از دسته‌بندی شامل HAZOP برای عملیات مستمر، HAZOP برای عملیات دسته‌ای، HAZOP رویه‌ای، HAZOP کنترلی (CHAZOP)، HAZOP الکتریکی (EHAZOP) است. در نوعی دیگر چهار نوع مطالعه HAZOP که انجام می‌شود عبارت‌اند از:
- فرایند HAZOP: گیاهان و سیستم‌های فرایند را ارزیابی می‌کند.
- روش HAZOP: رویه‌ها و توالی‌های عملیاتی را بررسی می‌کند.
- HAZOP انسانی: بر خطاهای انسانی در مقابل نقص فنی تمرکز می‌کند.
- نرم‌افزار HAZOP: خطاهای احتمالی در توسعه نرم‌افزار را شناسایی می‌کند.
تیم HAZOP
یک تیم چندرشته‌ای مطالعات HAZOP را انجام می‌دهند؛ یعنی اعضای تیم از مطالعه‌ای به مطالعه دیگر باتوجه‌به زمینه‌های تخصصی خود متفاوت خواهند بود. به‌عنوان‌مثال، برای مطالعه HAZOP که برای یک کارخانه انجام می‌شود، اعضای تیم ممکن است شامل یک مهندس پروژه، یک مدیر راه‌اندازی، یک مهندس فرایند، یک مهندس ابزار یا برق، یک مهندس ایمنی، یک مهندس تعمیر و نگهداری و یک رهبر تیم عملیاتی باشند.
رهبر تیم HAZOP مسئول تعریف هدف مطالعه، انتخاب اعضای تیم، برنامه‌ریزی و آمادهسازی و ریاست جلسات HAZOP است. وظایف منشی HAZOP نیز شامل تهیه کاربرگ‌ها، ضبط بحث‌ها در طول جلسات و تهیه گزارش‌ها است. هر یک از اعضای تیم باید به طور قابل‌توجهی در اشتراک‌گذاری ایده‌ها و دانش خود مشارکت داشته باشند و همچنین به شیوه‌ای مثبت و سازنده انتقاد کنند.
مزایای مطالعات HAZOP
مطالعات HAZOP ممکن است زمان بر و پرهزینه باشد یا هنگام انتخاب اعضای تیم مشکلاتی ایجاد شود. همچنین برخی معتقدند که این روش به‌جای شناسایی خطرات و ارزیابی آنها، بیش از حد بر راه‌حل‌ها تمرکز می‌کند. با وجود این، روش HAZOP در سراسر صنایع مورداستفاده قرار می‌گیرد و کاملاً موفق بوده است. انجام مطالعات HAZOP می‌تواند برای شرکت‌ها بسیار سودمند باشد. برخی از این مزایا عبارت‌اند از:
- ایجاد بهبود در سیستم‌ها و عملیات
- کاهش خطر برای پرسنل و تجهیزات
- کارآمدتر کردن عملیات
- افزایش بهره‌وری
- بهبود رویه‌ها
- افزایش آگاهی همه طرف‌های ذی‌نفع
- تسهیل تیم‌سازی
جمع‌بندی
تکنیک HAZOP را به‌صورت رسمی اینگونه تعریف کرده‌اند: «روشی سیستماتیک بر روی مقاصد طراحی و عملیاتی پروژه، که به منظور استخراج انحرافات محتمل از شرایط عملیاتی و تحلیل عواقب مخاطرات به کار می‌برند». برای بهره‌مند شدن از مزایای این تکنیک تنها کافی است این تعریف را بشناسیم و به آن عمل کنیم.
همان‌طور که قبلا گفتیم تکنیک آنالیز مخاطرات و راهبری عملیات HAZOP را به‌عنوان روشی با سـاخـتار مشخص برای تشخیص و ارزیابی ایمنی مخـاطرات در واحـدهای فرایندی طراحی کردند که از تیمی با تخصصهای مختلف مهندسی استفاده می‌کند و آن را به‌عنوان روشی پایه برای شناسایی خطرات فرایندی به‌کار می‌برند.
توجه کنید که HAZOP یک مفهوم است نه یک ابزار؛ اگر مجموعه این مفاهیم کنترل ریسک را در سازمان خود پیاده‌سازی کنبم مزایای مالی و عملیاتی فراوانی را برای ما به‌دنبال می‌آورد.
اخذ گواهینامه ایزو معتبر
ایزوسیستم با همکاری برترین مراجع صدور (CB)، انواع گواهینامه‌های بین‌المللی ایزو (ISO) را برای سازمان‌ها و سایر مراکز تجاری و غیرتجاری صادر می‌کند. شرکت دانش بنیان خانه مدیران، ایزوسیستم را به‌عنوان برند تجاری خود ثبت کرده و از سال ۱۳۸۵ در حوزه ارائه خدمات مشاور مدیریت و صدور گوهینامه‌های بین‌المللی ایزو فعالیت می‌کند.
برای گرفتن ایزو از طریق صفحه دریافت ایزو درخواست خود را به صورت سریع ثبت کنید. برای کسب اطلاعات بیشتر می‌توانید از طریق شماره‌های ۳۳۴۴۴۸۱۴-۰۲۳ و ۳۳۴۴۴۸۱۳-۰۲۳ با ما تماس بگیرید یا از طریق تکمیل فرم اخذ ایزو کارشناسان ما با شما تماس خواهند گرفت.
این مقاله به صورت اختصاصی توسط تیم فنی ایزوسیستم آماده شده است، هرگونه بهره برداری بدون ذکر نام و آدرس منبع شرعا و قانونا ممنوع می باشد.
